با نگاهی در سرآغاز سوره‌ها به این نتیجه می‌رسیم که سوره‌ها به ده صورت مختلف شروع گردیده که به طور اجمال به این ترتیب است :1. ستایش خداوند که شامل اثبات صفات مدح برای خدا و تنزیه و مبرا داشتن خدا از صفات نقص است . 2 . حروف مقطعه . 3 ندا 4. جمله های خبریه 5. قسم و سوگند 6. شرط 7. صیغه امر 8. استفهام 9 . دعا 10. تعلیل
قرآن 114 سوره دارد و در 29 سوره ملاحظه مي كنيم كه بعد از«بسم الله الرحمن الرحيم »سوره با حرفي آغاز شده است كه در اصطلاح مفسران آنها را «فواتح السور» يا «حروف نوراني» و يا «حروف مقطعه» مي نامند.
اين حروف مقطعه در ابتداي سوره ها ‏، يك حرفي‏، دو حرفي ‏،سه حرفي‏، چهار حرفي يا پنج حرفي هستند كه به ظاهر معناي روشني ندارند . حروف مقطعه به قرار ذيل است :
الم- الم- المص- الر- الر- الر- المر- الر- الر- كهيعص- طه- طسم- طس- طسم- الم - الم- الم- الم- يس- ص- حم- حم- حمعسق- حم- حم- حم- حم- ق- ن.
اين حروف به ترتيب در اوايل سوره هاي « بقره ‏‏، آل عمران ‏،اعراف‏ ،يونس ‏، هود ‏،يوسف ‏، رعد ‏، ابراهيم ‏، حجر ‏، مريم ‏،طه ‏، شعرا ‏، نمل‏، قصص ‏، عنكبوت ‏، روم لقمان ‏، سجده ‏،يس ‏، ص ‏، مومن ‏، فصلت ‏، شوري ‏، زخرف ‏، دخان ‏، جاثيه ‏، احقاف، ق ‏، قلم» هستند..
از میان ده نوع یاد شده در اینجا، به بررسی نوع دوم که همان حروف مقطعه است می پردازیم .
علت نام مگذاری
از مجموع یکصدو چهارده سوره قران کریم بیست و نه سوره آن با حروفی آغاز می‌شوند که باید جدا جدا و با اسامی عربیخوانده شوند هر چند برخلاف ظاهرشان که به صورت کلمه می‌باشند و چون باید بصورت قطعهقطعه خوانده شوند حروف مقطعه می‌گویند زیرا مقطعه یعنی قطعه قطعه و جدا جدا.

ويژگيهاي حروف مقطعه
حروف مقطعه داراي ويژگيهايي است كه لازم است با آنها آشنا شويم :
1- اين حروف از مختصات قرآن كريم است و در ساير كتابهاي آسماني مانند تورات و انجيل سابقه ندارد.
2- اين حروف اختصاص به سوره هاي مكي يا مدني ندارد؛ زيرا در 27 سوره مكي و در دو سوره مدني آمده است .
3- بيست و نه سوره اي كه داراي حروف مقطعه است به ترتيب ، عبارت است از سوره هاي : بقره ، آل عمران ، اعراف ، يونس ، هود، يوسف ، رعد، ابراهيم ، ابراهيم ، حجر، مريم ، طه ، شعراء، نمل ، قصص ، عنكبوت ، روم ، لقمان ، سجده ، يس ، ص ، مومن (غافر)، فصلت ، شوري ، زخرف ، دخان ، جاثيه ، احقاف ، ق و قلم .
4- حروف مقطعه اوايل سوره ها، برخي يك حرفي است ؛ مانند ص ، ن و ق و برخي دو حرفي ؛ مانند: طس ، يس ، طه و حم و برخي سه حرفي ؛ مانند: الم ، الرا، و طسم و برخي چهار حرفي مانند: المص و المر و برخي پنج حرفي ؛ مانند: كهيعص و حم عسق . پس حروف مقطعه از اين جهت به پنج قسم منقسم است .
5- برخي از حروف مقطعه در شمارش آيات سوره ها، يك آيه سوره محسوب شده غست ؛ مانند الم در سوره هاي بقره ، آل عمران ، عنكبوت ، روم ، لقمان ، سجده ، و المص در سوره اعراف و كهيعص در سوره مريم و طه در سوره طه و طسم در سوره هاي شعراءو قصص و يس در سوره يس و حم در سوره هاي مومن ، فصلت ، زخرف ، دخان ، جاثيه و احقاف .
برخي از حروف مقطعه در شمارش آيات ، دو آيه در طليعه سوره محسوب شده است ؛ مانند: حم عسق در سوره شوري ، و در ساير موارد، جزئي از اولين آيه سوره شمرده شده ؛ مانند: الر در سوره هاي يونس ، هود، يوسف ، ابراهيم ، حجر و المر در سوره رعد و طس در سوره نمل ص در سوره ص و ق در سوره قلم . پس ، از اين جهت حروف مقطعه به سه بخش منقسم است .
6- برخي از اين حروف اصلا تكرار نشده ، مانند ن و ق ؛ بعض ‍ از آنها دوبار تكرار شده ؛ مانند ص كه در سوره ص به طور استقلال ذكر شده و در سوره اعراف جزو المص قرار گرفته ؛ برخي از آنها شش بار تكرار شده ؛ مانند الم و بعضي از آنها هفت بار تكرار شده ؛ مانند حم و آن سوره هاي هفتگانه به حواميم سبعه موسوم است . پس ، از اين جهت حروف مقطعه به چهار بخش منقسم است .
7- حروف مقطعه پس از حذف مكررات آنها 14 حرف است : ا، ح ، ر، س ، ص ، ط، ع ، ق ، ك ، ل ، م ، ن ، ه ، ي .
8- در ابتداي همه سوره هايي كه با حروف مقطعه آغاز مي شود به استثناي سوره هاي چهارگانه مريم ، عنكبوت ، روم و قلم واژه كتاب يا قرآن آمده است و در آغاز يا متن آنها سخن از وحي و عظمت قرآن است ، ليكن با بررسي بيشتر معلوم مي شود كه در آن چهار سوره نيز سخن از وحي و رسالت و قرآن مطرح است . در سوره قلم آياتي مانند ما انت بنعمه ربك بمجنون (آيه 2) آمده و در سوره مريم ، قصه بسياري از پيامبران ، مانند يحيي و عيسي (عليهماالسلام ) ذكر شده است . پس محور مطلب سوره مريم نيز نبوت عامه و برخي از نبوتهاي خاصه است ؛ چنانكه عصاره مطالب سوره عنكبوت و روم نيز وحي و نبوت و اعجاز است .
حاصل اين كه ، 29 سوره اي كه حروف مقطعه دارد، از جمله حواميم سبعه و طواسين ، در آغاز يا متن آنها سخن از وحي و نبوت و كتاب است و در نتيجه يكي از مطالب مشترك بين سوره هاي داراي حروف مقطعه ، نبوت و رسالت الهي است .
9- بين حروف مقطعه هر سوره با محتواي آن سوره ارتباط خاصي است .
بر اين اساس ، همه سوره هايي كه با حروف مقطعه همگون آغاز مي شود در خطوط كلي مضامين نيز همگون است ؛ مثلا، هفت سوره اي كه با حم آغاز مي شود (حواميم سبعه ) همه سخن از وحي و رسالت و عظمت قرآن كريم به شيوه خاص و مضمون ويژه دارد. همچنين سوره هايي كه با الم شروع مي شود همه در آغاز خود سخن از نفي ريب از قرآن دارد.
بر همين اساس ، سوره اي كه به تنهايي داراي مجموع حروف مقطعه دو سوره ديگر است ، به تنهايي جامع محتواي آن دو سوره نيز هست ، مانند سوره اعراف كه با المص شروع مي شود و جامع معارف سوره هايي است به با الم و ص شروع مي شود و سوره رعد كه با المر شورع مي شود و جامع معارف سوره هايي است كه با الم و الر افتتاح مي شود.
10- برخي مفسران در بيان ويژگيهاي حروف مقطعه گفته اند: با اين حروف ، پس از حذف مكررات آنها مي توان جمله هايي مانند صراط علي حق نمسكه يا علي صراط حق نمسكه يا علي حق ، نمسك صراط ساخت .
جمله هاي ديگري نيز با اين حروف تاليف يافته كه در كتب علوم قرآني آمده است .
اين ويژگي گرچه لطيف است ، ليكن دليل معتبر آن را تاييد نمي كند؛ افزون بر آن كه ، با اين گونه روشها نمي توان عقايد و مباني ديني را اثبات كرد؛ زيرا شيوه اي است نقدپذير، چنانكه آلوسي مي گويد:
از ظرايف اين است كه شيعيان براي اثبات خلافت حضرت علي (عليه السلام ) از حروف مقطعه ، پس از حذف مكررات آنها، جمله صراط علي حق نمسكه را ساخته اند و اهل نست نيز مي توانند براي تاييد راه خود با همين حروف جملاتي مانند صريح طريقك مع السنه را بسازند؛ يعني ، راه و روش تو در صورت هماهنگي با سنت (برداشت خاص اهل سنت از اسلام ) صحيح است .
ما بايد به گونه اي سخن بگوييم كه نقدپذير نباشد؛ سخني كه پشتوانه معقول يا منقول نداشته باشد با نقد مستدل به نحو نقص يا منع يا معارضه فرو مي ريزد.
11- زمخشري درباره برخي از ويژگيهاي حروف مقطعه مي گويد:
و بدان كه تو هر گاه در حروف مقطعه اي كه خداوند در آغاز سوره ها آورده تامل كني مي بيني آنها نيمي از حروف معجم (14 حرف ) است …
و سوره هايي كه با اين حروف آغاز مي شود، به تعداد حروف معجم (29 حرف ) است و اگر در 14 حرف مقطعه تامل كني مي يابي كه مشتمل بر نصف هر يك از اجناس حروف است …
مراد زمخشري از جمله اخير اين است كه حروف اوصافي دارد؛ مانند: مهموسه ، مجهوره ، شديده ، رخوه ، مطبقه ، منفتحه ، مستعيله ، منخفصه ، قلقله و… هر يك از اينها وصف گروهي از حروف الفباست كه نيمي از حروف هر دسته در ميان حروف مقطعه يافت مي شود؛ مثلا از حروف مهموسه ، نصف آن كه ص ، ك ، ه ، (س و ح است در ميان حروف مقطعه وجود دارد.
گرچه ممكن است هر يك از اين ويژگيها درست باشد، ليكن ضابط جامعي را اثبات نمي كند و اينها از قبيل مناسبات ذكروها بعد الوقوع است.
اعظم پناهی گزینش احترام رستمی