عنوان:
فقه مسیحیت از منظر آیات وروایات

محقق:
معصومه قربانی

چکیده
تمامی انبیای الهی برای رساندن انسانها به جایگاه اصلی خودشان درآفرینش مبعوث شدند.به همین دلیل هر کدام بنابر اقتضای زمان خود،دستورات وفرامینی را به پیروان خود آموزش می دادند. ولی برخی از ادیان مثل مسیحیت دچار تحریف شدند وحتی برخی از پیروان آنها ادعا کردند که شریعت ندارند.همانطور که درآیات وروایات اسلامی مشهود است بسیاری از معارف مسیحیت دارای مشابهی اسلامی است.دراین پژوهش به مواردی ازفقه مسیحیت راستین دراسلام پرداخته شده است،مواردی که حتی مسیحیت کنونی از آن غافل است.درزمانی که هر دینی در پی اثبات حقانیت خود است؛سرآمدی درگفتگوی ادیان وشناساندن هیمنه اسلام برسایر ادیان قبلی وتصدیق آنها از یک سو ونزدیک شدن به فرهنگ مسیحیت اصیل برای مسیحیان وارائه ی یک دیدگاه صحیح برای تغییر دادن فکر ودیدگاه آنها نسبت به اسلام انجام چنین تحقیقی ضروری به نظر می رسد.
کلید واژه :مسیحیت،فقه،اسلام

مقدمه
درطول تاریخ،مصلحان ونیک اندیشان همواره درفکرپی ریزی وتشکیل جامعه ای بوده اندکه درآن ارزشها حاکم و رذایل و زشتیها برطرف شودوبرای رسیدن به این مقصود وتشکیل چنین جامعه ای قوانین ومقرراتی نیز اندیشیده اندتا افرادجامعه درزندگی فردی واجتماعی خودوچگونگی استفاده ازطبیعت وارتباط باهمنوعان،راه درست راطی کنندوازکجرویها وتجاوزبه حقوق دیگران بپرهیزند.ادیان الهی نیزدرپی به سعادت رساندن بشر،زیربنای تشکیل چنین جامعه ای را اعتقاد سالم می دانندو برای سالم سازی اندیشه واعتقاد انسانها،اصول خاصی رامقرّر کرده اندکه پیروان آنهابا اعتقاد وعمل به اصول از افکار پوچ رهایی می یابندو به زندگی هدفدار راهنمایی می شوند.
انبیاء(علیهم السلام)حاملان وحی وپرچمداران سعادت بشرندکه درطول تاریخ برای تبلیغ دین حق ازجانب خدا مبعوث شدند، که به تعبیر امیر بیان حضرت علی (علیه السلام)«من سابق سمی له من بعده او غابر عرفه من قبله »« یا گذشتگان را تصدیق یا آیندگان را معرفی نموده اند»ازبین آنهاپیامبران اولوالعزم هرکدام پیامبر پیش ازخودوآیین وی راتأییدوسپس با آموزه های الهی دین خود تکمیل می نمودازاین روبسیاری ازآموزهای ادیان توحیدی،فارغ ازانحرافاتی که درادیان پیش از اسلام به وجودآمد یکسانند.
دین اسلام علاوه برتأیید مسیحیت،به زوایایی ازسیره حضرت عیسی(علیه السلام)وآموزه های آن حضرت،از جمله فقه اشاره می کند که حتّی ازنظرمسیحیان کنونی پنهان است.نشان دادن این زوایای پنهان به مسیحیان درعصری که غول های رسانه ای غرب برطبل اسلام هراسی می کوبند باعث ایجاد علاقه وتوجّه آنها به اسلام می شودوازمسموم کردن اذهان برضداسلام جلوگیری می کند.علاوه براین پژوهش حاضر جوابی است به کسانی که گمان می کنند دین مسیحیت دارای شریعت نبوده است(صادق نیا،1393ش،ص334). این پژوهش بر آن است که در پس از بیان مطالب کلی در باب فقه، معارف بلند مسیحیت دراین زمینه را در آینه قرآن و روایات بررسی کند.
1-حرمت شرب خمر
یکی ازچیزهایی که اسلام به شدت ازآن نهی کرده است شرب خمراست دراین رابطه آیات وروایات بسیاری وجودداردکه به صراحت ازاین عمل نهی می کندوآثاراین عمل رابیان می کند خداوند شراب را ازاعمال شیطان می داندومی فرماید:«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»(مائده،90)ومؤمنین را از این کارنهی می کندوراه رسیدن به سعادت راپرهیزازاین عمل می داندو به پیامبرمی فرماید:«يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فيهِما إِثْمٌ كَبيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما» ( بقره ،219 )یعنی از تو(پیامبر)درمورد شراب و قمار مى‏پرسند. بگو: در آن دو گناهى بزرگ و سودهايى براى مردم است. و گناهشان از سودشان بيشتر است‏.درروایات هم شارب خمررا بت پرست معرفی می کنندوکسی که شرب خمرمی کند تا چهل روز نمازش پذیرفته نمی شود(محمدی ری شهری،1387ش،ص187).علاوه براین که اسلام شرب خمررابه شدت نهی کرده است ادیان الهی دیگرهم ازاین عمل نهی کرده اند.
درروایتی ازعایشه ازقول پیامبر(صلى اللَّه عليه و آله‏) نقل است که فرمود:« مَنْ أَطْعَمَ شَارِبَ الْخَمْرِ لُقْمَةً سَلَّطَ اللَّهُ عَلَى جَسَدِهِ حَيَّةً وَ عَقْرَباً »هر كه طعام دهد شارب الخمر را لقمه خداى تعالى بر بدن او مارى و عقربى را مسلط سازد«وَ مَنْ قَضَى حَاجَتَهُ فَقَدْ أَعَانَ عَلَى هَدْمِ الْإِسْلَامِ» و هر كه حاجت او را قضا كند البته بر خراب كردن اسلام يارى كرده است «وَ مَنْ أَقْرَضَهُ فَقَدْ أَعَانَ عَلَى قَتْلِ مُؤْمِنٍ» و هر كه او را قرض دهد مثل آنست كه بر كشتن مؤمنى يارى كرده است «وَ مَنْ جَالَسَهُ حَشَرَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى لَا حُجَّةَ لَهُ» و هر كه همنشينى كند با وى خداى تعالى او را در روز قيامت كور برانگيزاندو از براى او حجتى نباشد. «وَ مَنْ شَرِبَ‏ الْخَمْرَ فَلَا تُزَوِّجُوهُ»و هر كه بياشامد خمر را پس او را زن مدهيد.« وَ إِنْ مَرِضَ فَلَا تَعُودُوهُ» ا و اگر بيمار شود او را پرسش مكنيد. «فَوَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ نَبِيّاً إِنَّهُ مَا شَرِبَ الْخَمْرَ إِلَّا مَلْعُونٌ فِي التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ‏ وَ الْقُرْآن‏»( شعيري،بى تا،ص152).
قسم به آن كه برانگيزانيد مرا بحق به پيغمبرى كه نياشامد خمر را مگر کسی که ملعون در تورية و انجيل‏ و زبور و فرقان باشد.این روایت بیانگراین مطالب است که آموزه های تورات وانجیل حقیقی وفرقان یکی است ومنافاتی با یکدیگر ندارند.ودرانجیل حرفی ازمراسم عشاء ربانی نیست.
2-نماز
نمازبهترین ونزدیکترین راهی است که انسانها رابه مبدأ هستی بخش متصل ومرتبط می کند. باعث زنده شدن روح وجان انسان می شود؛به همین دلیل دین اسلام اهمیّت زیادی برای آن قائل شده است.ودرآیات وروایات فراوانی به این عمل مهم عبادی توصیه شده وآن را عامل بازدارنده ازفحشا ومنکرمعرفی می کند.« إِنَّ الصَّلَوةَ تَنهَْى‏ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنكَر»(عنکبوت،45)درروایتی ازرسول خدا(صلّى اللَّه عليه و آله)رسیده که:«نماز همچون ترازو است پس هر كس آن را تمام و كمال پردازد و حقّ آن را بجا آورد تمام و كمال پاداش‏ دريافت ميدارد. »( ،قمی، 1367،ص308)
توصیه به نمازدرسخنان حضرت عیسی(علیه السلام)هم مشاهده می شود.«وَ جَعَلَنىِ مُبَارَكا أَيْنَ مَا كُنتُ وَ أَوْصَانىِ بِالصَّلَوةِ وَ الزَّكَوةِ مَا دُمْتُ حَيًّا»( مریم،31) و مرا هر جا كه باشم وجودى پربركت قرار داده و تا زمانى كه زنده‏ام، مرا به نماز و زكات توصيه كرده است.
از کنارهم قرار دادن توصیه های اسلام ومسیحیت در مورد این عمل مهم عبادی به دست می آید که همانطور که زکات که رابطه با فقراست نمازهم رابطه با خدااست ومیزانی برای سنجش اعمال انسان است که در تمام ادیان توحیدی به آن تصریح شده است.
3-زکات
درقرآن کریم هرجاکه ازنامی از نماز آمده بلافاصله زکات هم آمده واین بیانگراین مطلب است که خداوندعلاوه براهمیّتی که برای برقراری ارتباط باخالق هستی قائل است به زکات که نوعی توجّه به فرودستان جامعه است هم توجّه ویژه دارد.«الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَ هُم بِالاَْخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ»( نمل،3)همان كسانى كه نماز را برپا مى‏دارند، و زكات را ادا مى‏كنند، و آنان به آخرت يقين دارند.ودراخباررسیده که زکات باعث حفظ اموال می شودامام صادق (علیه السلام) ‏فرمودند:«اموال خود را با دادن زكات حفظ كنيد… »( قمی، 1382 ،ص93)
زکات ازامور مورد توجّه حضرت مسیح(علیه السلام)است.وایشان به زکات درکنارنمازبه عنوان یکی ازمهمترین دستوراتی که ازجانب خداوندمأموربه انجام آن است اشاره می کنند.«وَ جَعَلَنىِ مُبَارَكا أَيْنَ مَا كُنتُ وَ أَوْصَانىِ بِالصَّلَوةِ وَ الزَّكَوةِ مَا دُمْتُ حَيًّا»( مریم،31)ازاین آیه علاوه برنکاتی که درنمازواردشداین نکته هم قابل برداشت است که نماز وزکات باعث برکت می شود.وانسان مادامی که رمق در بدن دارد باید برای دین خود تلاش کند.
4-وجوب واستحباب كاركردن براي نفقه
دردین مبین اسلام به داشتن کاربرای تأمین روزی حلال خودوخانواده ورسیدن به زندگی پاکیزه تأکید شده است.«مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثىَ‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَوةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ»(نحل،97)هر كس كار شايسته كند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگى پاكيزه‏اى، حياتِ (حقيقى‏)بخشيم، و مسلماً به آنان بهتر از آنچه انجام مى‏دادند پاداش خواهيم داد.ودر داستانهایی که اززندگی بزرگان دین وجودداردنشان می دهدکه خودآنها برای تأمین روزی خانواده ی خود کار می کردند ومخارج خودشان بردوش دیگران نمی گذاشتند. از مجموع روایات معصومین(علیهم السلام)این گونه برداشت می شود که برترین کارها بادوامترین،دشوارترین وآن کاری که برای رضای خدا باشدومحکم کاری شده باشد وصاحب آن پیگیر آن کارباشد.(محمدی ری شهری،1387،ص309).
یکی اززیباییهای دین مسیحیت همین مطلب است که حضرت عیسی بن مریم (علیه السلام)باوجوداینکه امکان برآوردن نیازهای خود ویارانش راداشتند؛بازهم به انجام کارتشویق می کردند و برترین افرادراکسانی معرفی می کند که ازدسترنج خودمی خورند. در اخبار حواريون آمده است كه: آنان به دنبال عيسى(علیه السَّلام) مى‏رفتند، و چون گرسنه مى‏شدند مى‏گفتند:« يا روح اللَّه جعنا!» يا روح الله! گرسنه‏ايم« فيضرب بيده على الأرض سهلا كان أو جبلافيخرج ماء فيشربون» عيسى(علیه السَّلام)در بيابان يا در كوه دست بر زمين مى‏كوفت و آبى بيرون مى‏آمد و از آن مى‏نوشيدند؛ «قالوا: يا روح اللَّه! من أفضل منّا، إذا شئنا أطعمتنا، و إذا شئنا سقيتنا، و قد آمنّا بك و اتّبعناك؟» گفتند: يا روح الله! چه كس از ما برتر است، ما كه هر گاه (خوراك) بخواهيم به ما خوراك مى‏دهى، و هر گاه (آب) بخواهيم به ما آب مى‏نوشانى، و ما همه به تو ايمان آورده‏ايم و از تو پيروى كرده‏ايم؟« قال: أفضل منكم من يعمل بيده و يأكل من كسبه‏»( حكيمى ودیگران،1380،ص434) فرمود: از شما برتر كسانيند كه با دست خود كار مى‏كنند و از كسب خود روزى مى‏خورند.
از این دودسته روایت این مطالب برداشت میشود که گرچه پیامبران واسطه رزق وروزی بندگانندولی عزت نفس درتلاش برای کسب روزی حلال است.و هیچ گاه غرور، به خاطر نزدیکی به اولیای الهی وتنبلی در کسب روزی جایزنیست؛چراکه همیشه نزدیکان اولیای خدا بهترین مردم نیستند.وهمه بایدبرای کسب روزی حلال تلاش کنند،حتی اگر از یاران خاص پیامبر خدا باشند.
5-حرمت نگاه به نا محرم
یکی ازمهمترین وحساس ترین اعضای بدن که نقش اساسی درزندگی انسان هاداردومراقبت نکردن ازآن ،بلاهایی رادردنیا وآخرت برای انسان به وجود می آورد چشم است،درآیات وروایات ازنگاه های اضافی وحرام نهی شده است وازحضرت علی(علیه السلام)نقل است که خداوند چشم چران وکسی که دیگران راتحریک به نگاه می کند را لعن کرده است.«لعن اللَّه النّاظر و المنظور اليه‏»(قضاعي، 1361 ،ص55)وامام صادق(عليه السّلام)نگاه رابه تیری زهرآلود ازطرف شیطان تشبیه کرده است که اندوه فراوان به دنبال می آورد.(قمی،1381،ص671) وخداونددرقرآن به این مطلب اشاره می کند که خداوندبه خیانت چشمها آگاه است.«يَعْلَمُ خَائنَةَ الْأَعْينُ‏ِ وَ مَا تخُْفِى الصُّدُور‏»( غافر، 19)
یکی اززیباییهای دین مسیحیت این است که حضرت عیسی(علیه السلام)یاران وپیروان خودراازنگاه های اضافی برحذر می داشته ونگاه کردن به سوی چیزهایی که ممنوع شده است راتخم شهوات وزمینه ساز فسق وفجور میداند. امام صادق(علیه السلام)فرمود: حضرت عيسى(علیه السّلام)فرموده است:«إِيَّاكُمْ وَ النَّظْرَةَ فَإِنَّهَا تَزْرَعُ فِي الْقَلْبِ وَ كَفَى بِهَا لِصَاحِبِهَا فِتْنَةً. »( برقى، 1371 ق،ص110) پرهيز كنيد از نظر به سوى محذورات و آنچه ممنوع شده است، زيرا اين چنين نظر تخم شهوات بوده و فرع و شاخه فسق و فجور است.ودرجای دیگر حواریون راازنگاه کردن به زنان نهی کرده است ونتیجه نگاه به زنان راقساوت وکدورت قلب می داند.حضرت عیسی(علیه السلام)خطاب به حواریون:«ايّاكم و النّظر إلى المخدورات، فانّها بذر الشّهوة و نبات القسوة.»( شهيد ثانى، 1377 ،ص276) از نظر كردن به زنان نامحرم بپرهيزيد ، كه زنان، تخم شهوت هستند و مورث قساوت و منتج كدورت دل هستند.
ازبررسی تطبیقی آموزه های این دو دین دراین زمینه به دست می آید که قلب همانندزمین زراعی است هرچه درآن کاشته شودهمان درو می شودوریشه وبنیان بدیها نگاه حرام است. نگاه جایزبه زنان زمینه ساز گناه است چه رسدبه نگاه حرام وقدم اوّل برای افتادن دردام شهوات نگاه حرام است.وبه طور کلی از هر چه حذر كردن از آن لازم است احتراز شود ، چه زن و چه متاع دنيا، كه ديدن آنها نيز موجب قساوت دل است و چشم بستن ازمتاع دنیا چه زن باشد چه غیرآن باعث گشوده شدن چشمه های معرفت ورفع کدورت قلب می شود.
6-حرمت زنا
ارتکاب عمل زنا از نظر قرآن گناه بزرگى است که خداوند در بارۀ آن مى‏فرماید:«وَ لَا تَقْرَبُواْ الزِّنىَ إِنَّهُ كاَنَ فَاحِشَةً وَ سَاءَ سَبِيلًا»(اسراء،32)و به زنا نزديك مشويد، چرا كه آن همواره زشت و بد راهى است.وخداونددراین آیه مى‏گوید به این عمل شرم‏آور نزدیک نشوید، این تعبیر علاوه بر تأکیدى که درآن نسبت به خود این عمل وجوددارد، اشاره لطیفى به این مطلب است که آلوده شدن به زنا به طورمعمول مقدماتى دارد که انسان را تدریجاً به آن نزدیک مى‏کند، نگاه های حرام،چشم ‏چرانى،بى حجابى و…. ، هر یک مقدمه‏اى براى این کار محسوب مى‏شود و می تواند از عوامل نزدیک شدن به زنا باشد که با یک جملۀ کوتاه دراین آیۀ ازارتکاب این مقدمات نهى شده است،.واینکه فرموده راه زنا بد راهى است این واقعیت راروشن می کندکه ارتکاب به این عمل راه را برای به وجودآمدن مفاسد دیگر در جامعه باز می کند. و در روایات اسلامى نیز ازارتکاب به این عمل نهى شده است چراکه آثارشومی به دنبال دارد.
امام باقر عليه السلام فرمود: «پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله)فرمودند: زنا پنج پيامد دارد: آبرو را مى‏برد، موجب فقر مى‏شود، از عمر مى‏كاهد، خشم خداوند مهربان را در پى دارد و صاحب خود را در آتش ماندگار خواهد كرد. پناه مى‏بريم به خدا از آتش»( بروجردى 1386 ق،695)
درپندهایی که حضرت عیسی(علیه السلام)برای یاران خودایرادمی کردند علاوه براینکه از ارتکاب به این عمل نهی کرده اند.ازفکرکردن به ان نیز نهی کرده اند. ازامام صادق(علیه السّلام)نقل است که فرمودند:حواریون دورحضرت عیسی(علیه السّلام)جمع شدندوبه اوگفتند:«ای معَلم خیر ما را راهنمایی کن و علم ما را زیاد کن »،«…فَقَالَ إِنَّ مُوسَى نَبِيَّ اللَّهِ(علیه السلام) أَمَرَكُمْ أَنْ لَا تَزْنُوا وَ أَنَا آمُرُكُمْ أَنْ لَا تُحَدِّثُوا أَنْفُسَكُمْ بِالزِّنَا فَضْلًا عَنْ أَنْ تَزْنُوا فَإِنَّ مَنْ حَدَّثَ نَفْسَهُ بِالزِّنَا كَانَ كَمَنْ أَوْقَدَ فِي بَيْتٍ مُزَوَّقٍ فَأَفْسَدَ التَّزَاوِيقَ الدُّخَانُ وَ إِنْ لَمْ يَحْتَرِقِ الْبَيْتُ‏.»( كلينى، 1407 ق،ص542)پس گفت:«همانا موسی نبيَ اللَّه(علیه السّلام)به شمادستوردادکه زنانکنیدومن به شماامرمی کنم که حتَی درموردزنافکر هم نکنیدچه رسد به اینکه زناکنیدپس همانافکردرمورد زنامثل روشن کردن آتش درخانه نقش ونگاردار است پس نقش ونگارها را دود خراب می کنداگرچه خانه آتش نگیرد.»
پیامبران یکی پس ازدیگری دین حقّ را کاملتر می کردند.ولی یکی از احکامی که بدون استثنا درتمام ادیان توحیدی به وضوح مشهود است پرهیزاز زنا است.وحتی فکرکردن به این گناه را مخرب افکار مثبت وزمینه ساز عمل به آن می دانند.
7-استحباب نیکی به حیوانات
در اسلام، از مهمترین حقوق حیوان بر صاحبش، تأمین وسیله زندگی حیوان است؛ به طوری که در برخی احادیث آب دادن به حیوانات باعث آمرزش گناهان فردشده است؛«غُفر لامرأة مومِسة مرّت بكلب‏ على رأس ركيّ يلهث‏ كاد يقتله العطش فنزعت خفّها فأوثقته بخمارها فنزعت له من الماء فغفر لها بذلك»( پاينده،1382ش،ص585) زن بدکاره ای آمرزيده شد كه بر سگى گذشت كه بر لب چاهى از تشنگى نزديك به مرگ بود، كفش خويش را درآورد و به سر پوش خويش بست و براى سگ آب ازچاه کشید، براى همين آمرزيده شد.وحضرت علی (علیه السلام) فرمود: صاحب هر حيوانى، نسبت به آن حيوان شش وظيفه دارد: 1- به هر منزلى رسيد نخست علف آن را بدهد. 2- هر جا به آب عبور كرد،آن حيوان را نزد آب ببرد. 3- بدون جهت به آن حيوان نزند. 4- بيش از اندازه بار به گُرده ی آن نگذارد. 5- بيش از حدّ توان آن را به را رفتن وادار نكند. 6- هرگز بدون جهت، يا در حال شير دادن بالاى حيوان ننشيند. ( راوندى كاشانى،1376ش،ص 196).واین روایات نشان از اهمیت دادن اسلام به مسأله نفقه و غذای حیوانات دارد.
توجه ورسیده گی به حیوانات درآموزه های حضرت عیسی (علیه السلام)نیزمشهوداست وایشان حتی ازغذای خودبرای اطعام حیوانات می گذشتند. ازامام صادق(عليه السّلام)نقل است که«إِنَّ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ(عليه السّلام) لَمَّا أَنْ مَرَّ عَلَى شَاطِئِ الْبَحْرِ رَمَى بِقُرْصٍ مِنْ قُوتِهِ فِي الْمَاءِ» عيسى‏ بن‏ مريم‏ (عليه السّلام)زمانى از كنار دريا گذر مي كرد از سفره غذاى خويش قرصى نان به دريا افكند، يك تن از يارانش گفت: يا روح اللَّه و كلمة اللَّه چرا چنين كردى؟ آخر اين قوت تو بود، فرمود:« فَعَلْتُ هَذَا لِدَابَّةٍ تَأْكُلُهُ مِنْ دَوَابِّ الْمَاءِ وَ ثَوَابُهُ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمٌ »( كلينى، 1407ق،ص9). اين كار را براى آن كردم كه حيوانى از حيوانات دريا بخورد و ثواب‏ آن نزد خداوند بزرگ بسيار است.
8-حلال بودن طعام اهل کتاب
ازجمله مواردی که اسلام اهتمام ویژه و خاصی به آن دارد و آنرا مؤثردرسعادت یا شقاوت افراد می داند نحوه ی درست وصحیح کسب درآمدوخوردن غذای حلال است. درآموزه های اسلام هرچیزی که برای روح وجسم آدمی اثری نیکوداشته باشد،هر چند انسان اثرات آن رانداند حلال وهرچیزی که اثرسوئی داشته باشد حرام شمرده شده است.درروایتی ازرسول خدا(صلی الله علیه وآله)رسیده که« كسى از شما دستش را به سوى آسمان بلند مى‏كند و مى‏گويد: «يا رب يا رب» ولى طعام و لباس وى از حرام است كدام دعاى وى به اجابت مى‏رسد؟ و اگر صدقه دهد به مال حرام صدقه مى‏دهد و اگر ازدواج كند، به حرام ازدواج مى‏كند و اگر روزه بگيرد بر حرام افطار مى‏كند. واى بر وى! آيا نفهميد كه خداى تعالى پاك است و جز پاك را نمى‏پذيرد و در كتاب خويش فرمود: «إِنَّمايَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ‏»( مائده، 27.)مائده خداى تنها از پرهيزگاران مى‏پذيرد.»( ابن فهدحلى ، 1381 ش،ص330)
ازجمله غذاهایی که اسلام حلال دانسته است خوراک اهل کتاب است.«الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ وَ طَعامُ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ حِلٌّ لَكُمْ وَ طَعامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ… »( مائده، 5) امروز چيزهاى پاكيزه براى شما حلال شده، و طعام كسانى كه اهل كتابند براى شما حلال، و طعام شما براى آنان حلال است.که روایتی ازامام صادق(علیه السلام)واردشده که می فرمایند:«پدرم ابو جعفر باقر معتقد بود كه منظور آيه قرآن، حبوبات و امثال آن است.»( کلينى، 1363 ش،ص374).البته درروایتی که از امام صادق(علیه السلام)رسیده است حضرت درصورتی تناول خوراک اهل کتاب را جایزدانسته اند که آنها گوشت خنزیرنخورند. ( همان،ص390).
احکام حلال وحرام درآیین مسیحیت نیز مشهود است چراکه خداوند می فرماید:« فَبِظُلْمٍ مِّنَ الَّذِينَ هَادُواْ حَرَّمْنَا عَلَيهِْمْ طَيِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لهَُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَن سَبِيلِ اللَّهِ كَثِيرًا»( سوره نساء،160). پس به جهت ستمى كه يهود نمودند و مردم را از راه خدا باز داشتند ما نعمت هايى كه بر آنان حلال بود حرام نموديم.این آیه بیانگر این مطلب است که قطعاً درآیین مسیحیت وادیان قبلی مجموعه ای ازحلیّت ها وحرمت ها وجودداشته که برخی ازحلالها به سبب ظلم یهودحرام شده است.ودرروایتی که ازامام صادق(عليه السّلام)رسیده که:«كان بين داود و عيسى‏ بن‏ مريم‏ أربع مائة سنة، و كانت شريعة عيسى أنه بعث بالتوحيد و الإخلاص، و بما أوصى به نوح و إبراهيم و موسى، و أنزل عليه الإنجيل» بین حضرت داودوحضرت عیسی(عليه السّلام)چهارصد سال زمان بود،و شریعت حضرت عیسی(عليه السّلام)که به توحیدواخلاص مبعوث شده بودتوصیه به آنچه که نوح و ابراهیم و موسی آورده بودندمی کرد،«و أخذ عليه الميثاق‏ الذي أخذ على النبيين، و شرع له في الكتاب إقام الصلاة مع الدين و الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر، و تحريم الحرام و تحليل الحلال» انجیل براونازل شد،ومیثاقی که ازبقیه انبیاءگرفته شده بودگرفته شدودرکتاب اوتشریع شدبه اقامه نماز بادین وامربه معروف ونهی ازمنکر،وتحریم حرام وحلال بودن حلال.« و أنزل عليه في الإنجيل مواعظ و أمثال و حدود، و ليس فيها قصاص و لا أحكام حدود، و لا فرض مواريث، و أنزل عليه تخفيف ما كان نزل على موسى (عليه السّلام) في التوراة» وبراودرانجیل مواعظ ومثلها وحدودنازل شد،ودرآن نه قصاص واحکام حدود، ونه ارثهای واجب نیست ودرآن تخفیف برآنچه که درتورات برموسی نازل شداست«و هو قول الله تعالى في الذي قال عيسى بن مريم لبني إسرائيل: وَ لِأُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ‏ و أمر عيسى من معه ممن اتبعه من المؤمنين أن يؤمنوا بشريعة التوراة و الإنجيل».( بحرانى، 1374 ش،ص626). وآن قول خداوندمتعال است درجایی عیسی بن مریم(عليه السّلام)به بنی اسرائیل گفت:«وحلال شدبعضی ازچیزهایی که برشماحرام بود.»و حضرت عیسی(عليه السّلام)امر کردمؤمنینی که ازاوتبعیت می کردندرابه اینکه به شریعت تورات وانجیل ایمان بیاورند.
این روایت گرچه دربردارنده ی موضوعات دیگری نیز هست ولی بنابربحثی که دراینجا مدّ نظراست فقط به نکات مربوط به احکام حلال وحرام می پردازیم.اول اینکه احکامی که درکتب آسمانی واردشده متناسب باکسانی بوده که بایدبه آن عمل می کردند.ودیگر اینکه انجام حلالها وترک حرام ها بیانگرایمان به همه ی ادیان توحیدی است. واحکام نازله درانجیل تفاوتی بااحکام نازله درتورات ندارد،فقط کمی آسانترشده است.
9-حرمت قسم دروغ و کراهت قسم راست
وقتی شخصی می‏خواهد روی یک مطلب تأکید کند،و آن موضوع برای وی قابل احترام است؛قسم می خوردو در دستورهای اسلام رسیده است که قسم دروغ، گناه اندر گناه است. چون دروغ، گناه کبیره است و این گناه کبیره را توأم با قسم‏ کرده، دیگر گناه اندر گناه است، یعنی یک امر مقدسی را به دروغ‏ آلوده کند. برای اینکه یک دروغی را می‏خواهد به کرسی بنشاند، یک امر مقدسی را گرو قرار می‏دهد. ودراسلام برای قسم شرعی، یعنی آن قسمی که به اسم خداوندمتعال باشد احکام شرعی بار می‏شود و کفاره دارد.
درمورد قسم راست هم در روایات و دستورات دینی زیاد داریم که قسم را خوار نکنید ولو برای هر حرف راستی. انسان خودش باید طوری عمل کند و طوری باشد که دیگران به او آنقدر اعتماد داشته باشند که‏ وقتی یک جمله می‏گوید چون او را صادق می‏دانند حرفش را راست بدانند. چنین اشخاصی اصلاً احتیاج به قسم خوردن ندارند، قسم هم که نخورند افراد حرفشان را باور می‏کنند. وقتی که انسان خودش بی‏مایه است و می‏داند که‏ دیگران به حرفش اعتماد ندارند، دائما قسم می‏خورد. قسم راست خوردن هم‏ از نظر شرعی یک امر زشتی است. ما روایات زیادی داریم که قسم راست هم‏ جز در مواقع ضرورت نباید به کار رود حضرت رسول(صلى الله عليه و آله)فرمود: بى‏جهت به خدا راست يا دروغ قسم مخور و خدا را وسيله قسم خويش مكن كه خدا كسى را كه بنام وى بدروغ قسم خورد رحمت و رعايت نمى‏كند(پاينده، 1382ش، ص668).
پرهیز ازقسم خوردن چه به راست چه به دروغ درگفتار وآموزه های حضرت عیسی بن مریم (علیه السلام)نیز دیده می شودویکی اززیباییهای دین مسیحیت همین مطلب است. ازامام صادق(علیه السّلام)نقل است که فرمودند:حواریون دورحضرت عیسی(علیه السّلام)جمع شدندوبه اوگفتند: «فَقَالُوا لَهُ يَا مُعَلِّمَ الْخَيْرِ أَرْشِدْنَا»ای معَلم خیرماراراهنمایی کن،«فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ مُوسَى كَلِيمَ اللَّهِ (علیه السلام) أَمَرَكُمْ أَنْ لَا تَحْلِفُوا بِاللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى كَاذِبِينَ وَ أَنَا آمُرُكُمْ أَنْ لَا تَحْلِفُوا بِاللَّهِ كَاذِبِينَ وَ لَا صَادِقِينَ…. »(كلينى،1407 ق،542)فرمود:موسی کلیم الله(علیه السّلام)به شما امرکردکه به خداوند متعال قسم دروغ نخورید و من به شما دستور می دهم که به خدا نه راست ونه دروغ قسم نخورید.
در مجموع از آموزه های این دو دین دین بر می آید که انبیاءتصدیق کننده وکامل کننده یکدیگرهستند وهمه به اتفاق بیان میکنند که قسم چه راست وچه دروغ تبعات دارد.
10-استحباب ايجاد باقيات الصالحات
اسلام زندگی را منحصردراین دنیا نمی داندوبرای زندگی در جهان باقی برخی موارد را معرفی می کند که حتّی پس ازمرگ و بابسته شدن دفترزندگی برای انسان همچنان اثرات مثبت درپی دارد.ودرقرآن کریم خداوندمال وفرزندرازینت دنیا می خواندولی کردارنیکی که نزد خداوندباقی می ماندرابهتر می داند«الْمالُ وَ الْبَنُونَ زينَةُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ الْباقِياتُ الصَّالِحاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَواباً وَ خَيْرٌ أَمَلاً‏»( کهف،46).درحدیثی که ازامام صادق (علیه السلام)رسیده شش چیز رانام می برد که بعداز مرگ ثوابش به مؤمن می رسد.«1- فرزند صالح كه براى او طلب مغفرت كند.2- مصحف كه از او بجا مى‏ماند (قرآن) و ديگران از آن استفاده مى‏كنند.3- درختى كه به قصد قربت، كاشته باشد.4- آبى كه به قصد قربت، جارى ساخته است.5- چاهى كه در بيابانى حفر كرده است.6- سنّتى كه از خود بجاى گذاشته و آيندگان از او پيروى مى‏كنند.»( قمی ، 1376ش،ص133)ویافرمودند« لا تستصغر مودتنا فانها من الباقيات الصالحات‏»دوستى ما را كوچك مشمار كه از باقيات صالحات است.ودرحدیثی دیگر ازپیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)واردشده که«از گفتن تسبيحات اربعه مضايقه نكنيد كه آنها از باقيات صالحات است.»
درآموزه های حضرت عیسی(علیه السلام)هم این موضوع قابل مشاهده است. رسول خدا(صلى الله عليه و آله) فرمود:« أَنَّ عِيسَى(علیه السّلام) مَرَّ بِقَبْرٍ وَ هُوَ يُعَذَّبُ»عيسى‏ بن مريم(عليه السّلام)به قبرى گذر كرد كه صاحب آن قبر در عذاب بود.« ‏ ثُمَّ مَرَّ بِهِ فِي عَامٍ آخَرَ فَوَجَدَهُ لَا يُعَذَّبُ» سال بعد، از آن قبر گذشت ديد كه صاحب آن قبر ديگر عذاب نمى‏شود.«فَقَالَ الْحَوَارِيُّونَ‏ يَا رُوحَ اللَّهِ مَرَرْنَا بِهَذَا الْقَبْرِ عَامَ أَوَّلَ وَ هُوَ يُعَذَّبُ وَ مَرَرْنَا بِهِ الْآنَ وَ هُوَ لَا يُعَذَّبُ»پس حواریون گفتند:«یا روح الله وقتی مادرسال اول ازکنار این قبر عبور می کردیم این شخص درعذاب بود ولی حالا عذاب نمی شود.»« فَقَالَ(علیه السّلام) إِنَّهُ كَانَ لَهُ وَلَدٌ صَغِيرٌ فَبَلَغَ الْغُلَامُ فَأَصْلَحَ طَرِيقاً وَ آوَى يَتِيماً فَغَفَرَ اللَّهُ لِأَبِيهِ بِمَا كَانَ مِنْهُ‏»( احسایی، 1405 ق،ص284).حضرت عیسی (علیه السلام)فرمود:«كه اين مرده فرزند صالحی داشته ، بزرگ شد و راهى را اصلاح و يتيمى را پناه داد لذاخدا به خاطر كار فرزندش او را آمرزيده.»
ازاین روایت کوتاه ولی موجز این نکات برداشت می شود که، چشم قلب عيسى‏ بن مريم(عليه السّلام)ویارانش برای دیدن حقایق باز بوده است. و حضرت توجه ودقت بالایی داشتند که شامل مرورزمان نمی شد.یکی ازآن موارد در آموزش یاران خود درمورد تأثیرتربیت فرزند نیکوکار واثرات اعمال فرزندان در آخرت والدین مشهود است.
11-تبری
دردین مبین اسلام نپذيرفتن ولايت و حاكميّت رهبران باطل وستمگر و مخالفت با آنان و دورى گزيدن ازآنها و يارانشان،تبرّی نام دارد. خداوندبعد از پيغمبر اكرم(صلّى اللَّه عليه و آله)براى رهبرى و هدایت بشر دوازده نفررا انتخاب نموده،آنها رامعرفی نموده و مقررات و قوانين دين خودوعلم رهبرى وپیشوایی را تنها به آنها عنايت فرموده و استعداددعوت و تبليغ دين خويش را در وجود ايشان تكميل نموده است وایشان رابه مقام امامت وولایت منصوب کرده است، بنا بر اين هر فردى غيراز ايشان كه ادعاى امامت وولایت برمردم را كند دروغگو وگمراه است.
درروایات بسیاری ازپیروان ائمه اطهار(علیهم السلام)خواسته شده تاازظالمان وگمراهان ودشمنان این ذوات مقدسه برائت جویند تاراه حق راپیداکرده وبه سعادت وکمال برسند. رسول خدا(صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم)فرمودند:«کسى كه دوست دارد حياتش حيات من و مماتش ممات من بوده و به بهشت جاودانى كه حقتعالى درختانش را به دست قدرتش كاشته داخل گردد بايد على(عليه السّلام)را دوست داشته و به فضل آن حضرت و جانشينانش آگاه بوده و از دشمن من تبرى‏ و دورى بجويد، خداوند متعال فهم و دانش من را به ايشان (حضرت على و اوصيايش عليهم السّلام) اعطاء فرموده، ايشان اهل بيت من بوده كه از گوشت و خون من مى‏باشند شكايت دشمنان ايشان از امّتم را به خدا خواهم نمود، دشمنانى كه منكر فضيلت ايشان بوده و به جاى اينكه صله رحم من را نموده آن را قطع كرده‏اند به خدا قسم فرزندم را خواهند كشت و بدنبالش شفاعت من به ايشان نخواهد رسيد.»( ابن قولويه، 1377 ش،ص219)
این اصل علاوه براینکه یکی ازاصول تثبیت شده اسلام است یکی ازآموزه ها واصولی است که همه انبیای الهی ازجمله حضرت عیسی بن مریم (علیه السلام)به آن پای بند بودند. روايت شده که حضرت عيسى‏(عليه السّلام)با حواريون در بيابانها گردش مي كردند. يك روز كه عبور آنان به كربلا افتاد با شيرى درنده مواجه شدند كه سر راه را گرفته بود، حضرت عيسى(علیه السلام) نزد آن شير آمد و گفت:«براى چه بر سر اين راه نشسته‏اى و نمي گذارى ما عبور كنيم؟» آن شير با زبان فصيح گفت: من نمي گذارم شما عبور كنيد تا اين كه يزيد را كه قاتل حسين است لعنت نمائيد! حضرت عيسى فرمود: اين حسين كيست؟ گفت: سبط محمّد است كه نبى امى مي باشد و پسر على كه ولى آن حضرت است. گفت: قاتل حسين كيست؟ گفت: قاتل وى همان كسى است كه وحوش و مگس و درندگان او را مخصوصا روز عاشورا لعنت مي كنند. حضرت عيسى(عليه السّلام)دستهاى خود را بلند كرد و در حق يزيد لعنت و نفرين نمود و حواريون هم آمين گفتند. آنگاه آن شير از سر راه ايشان دور شد و بدنبال كار خود رفتند.(مجلسى، 1362 ش،صص259-260)
در این روایت مشخص می شود که برائت ازدشمنان اهلبیت(علیهم السلام)به همه انبیاء عرضه شده است. وایشان هم از دشمنان اهل بیت (علیهم السلام)تبری جسته اند.
12-تولی
همانطورکه دربحث تبری گذشت خداوندبعدازپیامبراکرم(صلی الله علیه وآله)دوازده نفررابرای رهبری وپیشوایی مردم انتصاب کردوبه پذيرش ولايت و حاكميّت آنهاودوستى كردن و پيوند يافتن با ياران ايشان امرکرده است.دراین زمینه نصوص فراوانی وارد شده است. پيامبر اكرم فرمود: «در راه محبت‏ و علاقه به ما اهل‏ بيت‏ پايدار باشيد زيرا هر كس به ملاقات خدا برود با محبت ما به شفاعت ما داخل بهشت مى‏شود قسم به آن كسى كه جان محمّد (صلّى اللَّه عليه و آله) در دست اوست هيچ بنده‏اى را عملش سود نمى‏بخشد مگر با معرفت و ولايت ما.»( مجلسى، 1363،ص157)
دوستی ومحبت اهل بیت اختصاص به زمان ومکان مشخصی نداردو امربه محبت آنها محدودبه زمان حیات آنها نیست،وولایت ورهبری آنهاحتی بعدازشهادت ثابت وپایداراست.ودرروایات به زیارت آنهاسفارش شده است.ازامام صادق(علیه السلام)نقل است که فرمود:« كسى كه دوست دارد مسكن و جايگاهش در بهشت باشد نبايد زيارت مظلوم را ترك كند».پرسیدند:«مظلوم كيست؟» حضرت فرمودند:«مظلوم حضرت حسين بن على(عليهما السّلام)بوده كه صاحب كربلامى‏باشد، كسى كه از روى شوق به آن حضرت و به جهت محبّت به رسول(خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم)و به امير المؤمنين(عليه السّلام)و فاطمه زهرا(عليها السّلام) به زيارت آن حضرت برود خداوند متعال او را بر سر سفره‏هاى بهشتى مى‏نشاند كه با رسول خدا و امير المؤمنين و فاطمه زهرا(عليهم السّلام)هم غذا بوده در حالى كه مردم در حال حساب مى‏باشند.»
محبت اهل بیت(علیهم السلام)حتی قبل خلقت جسمانی آنهادردل همه پیامبران الهی بوده است.وپیامبران اوالعزم همچون حضرت عیسی(علیه السلام) به آنها علاقه وارادت داشتند.درروایات واردشده است که عيسى‏ بن مريم از زمين كربلا عبور مى‏كردديد در آنجا چند آهو گرد آمده‏اند و آهوها نزد عيسى بن مريم آمدند و شروع به گريستن كردند، عيسى و حواريون هم نشستند، سپس عيسى نيز گريست و حواريون نمى‏دانستند چرا او نشست و براى چه گريه كرد، پس سؤال كردند يا روح اللَّه! چرا گريه مى‏كنيد؟فرمود: «آيا مى‏دانيد اين چه زمينى است؟»گفتند:«نه»فرمود: «اين زمينى است كه در آن نور ديده «احمد مرسل» و جگر گوشه «فاطمه زهرا، بتول اطهر» كه شبيه مادر من است، كشته مى‏شود و در همين جا مدفون مى‏گردد، خاك اين بيابان از مشك خوشبوتر است؛ زيرا تربت آن تابناك شهيد است و تربت انبيا و اولاد انبيا نيز چنين هستند.اين آهوان با من تكلم نمودند و گفتند كه ما به شوق تربت آن نازدانه با بركت در اين بيابان چرا مى‏كنيم.» سپس عيسى(عليه السّلام)دست به سرگين‏هاى آهوان زد و آن را بوييد و عرض كرد: «پروردگارا! اينها را آنقدر باقى بگذار تا اينكه پدر اين‏شهيد مظلوم بيايد و آن را ببويد و باعث صبر و تسلى خاطرش گردد» و سپس گريست.( قطب الدين راوندی،1378 ش،صص794-795).
واین سخن امام صادق(علیه السلام)که می فرمایند:«مامن نبيّ إلاّ و قد زار كربلا بين قبره و بين السماء مختلفة الملائكة فوج يعرج و فوج ينزل »(مجلسى ، 1403 ق،ص59).نشان دهنده ی این موضوع مهم است که تمامی انبیاء الهی امام حسین(علیه السلام)رازیارت کرده اند؛همانطورکه دربحث تبری گذشت حضرت عیسی(علیه السلام)هم یکی اززائران امام حسین(علیه السلام)بوده است.
صرف معتقدبودن به اصول اعتقادی درست برای رسیدن به سعادت ابدی کفایت نمی کند بلکه بایدبه مقتضای اعتقادات،به قوانین ودستورات رسیده نیز عمل کرد.اسلام ومسیحیت دراحکام ودستورات دینی اشتراکات فراوانی مثل حرمت شرب خمر،توصیه به نماز وزکات وتولی وتبری و… وغیره دارند.
نتیجه گیری
پس از طرح آیات و روایات متعدد در باب فقه مشخص شد که نه تنها در کلیات بلکه در بسیاری از امور جزئی اسلام با مسیحیت هماهنگ است وغیر از همگونی تعالیم اسلامی ومصدق بودن اسلام به گونه ای مهیمن بودن دین خاتم بر ادیان قبلی که مسیحیت کاملترین آنهاست مشهود است وتعالیمی از دیگر ادیان در گزاره های دین مبین اسلام وجود دارد که دست پیروان همان ملل ونحل از آن خالی است و تنها این غنای قرآن وعترت است که می تواند پاسخگوی بسیاری از انتظارات بشر از دین باشد به امید اینکه بیان این آموزه های مقارن،بشریت را به وحدت در دین که به بیان«ان الدین عند الله الاسلام» همان اسلام وتسلیم محض است برساند وبا دخیل نکردن هواهای نفسانی انسان به هدف آفرینش خود که همان عبادت وبندگی خداست برسد .

فهرست منابع:
 قرآن کریم
 نهج البلاغه
1-ابن قولويه، جعفر بن محمد(1377). كامل الزيارات.ترجمه ذهنى تهرانى، محمد جواد. تهران:انتشارات پيام حق.
2- احسائی ، محمد بن زين الدين ابن ابی جمهور)405(1، عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث الدينية، مجتبى عراقى. قم: دار سيد الشهداء للنشر.
3- بحرانى، سيد هاشم بن سليمان)1374(.البرهان في تفسير القرآن، قسم الدراسات الإسلامية مؤسسة البعثة، قم: مؤسسه بعثه.
4- برقى، احمد بن محمد بن خالد(1371).المحاسن. جلال الدين محدث،. قم:دار الكتب الإسلامية.
5- بروجردى، آقا حسين (1386). منابع فقه شيعه (ترجمه جامع أحاديث الشيعة)،ترجمه محمد حسين صفا خواه.تهران: انتشارات فرهنگ سبز.
6-پاينده،ابوالقاسم(1382). نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله عليه و آله) ، (چاپ چهارم). تهران:دنياى دانش.
7- جعفر بن محمد(عليه السلام)امام ششم(بی تا).، مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة،ترجمه حسن مصطفوى. تهران:انجمن اسلامى حكمت و فلسفه ايران.
8-حلى،احمد بن محمد بن فهد (1381).آداب راز ونياز به درگاه بى نياز (ترجمه عدة الداعي).ترجمه محمد حسين نائيجى. تهران:انتشارات كيا.
9-حكيمى، محمدرضا؛حكيمى، محمد؛حكيمى، على(1380).الحياة ،ترجمه احمد آرام،. تهران:دفتر نشر فرهنگ اسلامى.
10-راغب اصفهانى، حسين بن محمد(1374)،ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن،ترجمه غلامرضا خسروى. مصحح: غلامرضا خسروى حسينى. تهران:مرتضوي.
11-راوندى كاشانى،فضل الله بن على(بى تا). النوادر(للراوندي)،مصحح: احمدصادقى اردستانى. قم:دار الكتاب.
12- راوندى، سعيد بن هبة الله (قطب الدین ) (1378). .جلوه‏هاى اعجاز معصومين(عليهم السلام)(ترجمه الخرائج و الجرائج).ترجمه غلام حسن محرمى. قم:دفتر انتشارات اسلامى.
13- شعيري، محمد بن محمد(بى تا) .جامع الأخبار(للشعيري). نجف:مطبعة حيدرية.
14–شهید ثانیة زین الدین بن علی (بی تا).شرح مصباح الشریعه.ترجمه محمد بن هاشمر عبدالرزاق گیلانی. .مصحح: محمد بن حسن آقاجمال خوانساری .تهران:پیام حق.

15–صادق نیا،مهراب(1393).قرآن وکتاب مقدس.قم:نشرهاجر.
16- عاملی ، زين الدين بن على(1377) ، شرح مصباح الشريعة،ترجمه عبد الرزاق گيلانی،آقا جمال خوانسارى، محمدبن حسين‏. تهران: پيام حق.
17–قرشى بنايى، على اكبر(1412)، قاموس قرآن، تهران: دار الكتب الاسلامية.
18-قضاعي، محمد بن سلامة(1361)، شرح فارسى شهاب الأخبار(كلمات قصار پيامبر خاتم صلی الله علیه وآله).ترجمه جلال‏الدين حسينى أرموى(محدث). تهران: مركزانتشارات علمي و فرهنگي
19- قمی ، محمد بن على ابن بابويه(1367)، ترجمه من لا يحضره الفقيه.ترجمه على اكبر غفارى ومحمد جواد بلاغى. تهران: نشر صدوق.
20-________ (1376).گلچين صدوق(گزيده من لا يحضره الفقيه).محمد حسين صفا خواه. تهران:فيض كاشانى.
21-________،(1381)پاداش نيكيها وكيفرگناهان.ترجمه ثواب الأعمال.محمد على مجاهدى. قم:انتشارات سرور.
22-________(1382).ثواب الأعمال و عقاب الأعمال.ترجمه صادق حسن زاده. تهران:ارمغان طوبى
23- كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق( 1407).الكافي (ط - الإسلامية).غفارى على اكبر،محمد آخوندى تهران: دار الكتب الإسلاميه .
24-_______( 1388). تحفة الأولياء (ترجمه أصول كافى)،ترجمه اردكانى،مصحح محمد على‏ وفادار، محمدمرادى، عبدالهادى مسعودى. قم: دار الحديث.
25- _______ (1363).گزيده كافى، محمد باقر بهبودى. تهران: مركز انتشارات علمى و فرهنگى.
26-محمدی ری شهری،محمد(1387).منتخب میزان الحکمه.تلخیص حمید حسینی.ترجمه حمیدرضا شیخی. قم:نشردارالحدیث.
27- مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى (1351).آسمان و جهان(ترجمه كتاب السماءوالعالم بحار الأنوارجلد 54)، محمد باقر کمره اى. تهران:انتشارات اسلاميه.
28-________(بی تا).زندگانی امام حضرت امام حسن مجتبی(ترجمه ج 44 بحار الانوار).ترجمه محمد جواد نجفی. تهران:انتشارات اسلاميه.
29-________(1403). بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (ط - بيروت).جمعى از محققان. .بيروت:دار إحياء التراث العربي.
30-_________ (بی تا).بخش امامت(ترجمه ج23تا27 بحار الانوار).مو سی خسروی.تهران:.اسلامیه.
نرم افزار
1-جامع الاحادیث5/3
2-جامع التفاسیر